Η ανάπτυξη της όρασης στα παιδιά

Το παιδί μέσα από τις αισθήσεις του γνωρίζει τον κόσμο στον οποίο θα ζήσει. Μαθαίνει να επικοινωνεί, να κινείται, να δραστηριοποιείται και να αναπτύσσει δεξιότητες. Το γεγονός ότι το 90% περίπου των πληροφοριών που φθάνουν στον παιδικό εγκέφαλο είναι οπτικές (δηλαδή εικόνες), φανερώνει το πόσο σημαντική είναι η αίσθηση της όρασης για τη γενικότερη ανάπτυξη και εξέλιξη ενός παιδιού.

Η ανάπτυξη του οπτικού συστήματος ξεκινά ήδη από τον πρώτο μήνα της εγκυμοσύνης. Έτσι ο υγιεινός και σωστός τρόπος διαβίωσης (σωστή διατροφή, αποφυγή καπνίσματος και αλκοόλ), αλλά και η μη λήψη φαρμακευτικών ουσιών χωρίς ιατρική συμβουλή κατά τη διάρκεια της εγκυμοσύνης είναι απαραίτητες προϋποθέσεις για τη διάπλαση (πέραν των άλλων ) ενός υγιούς ανατομικά και λειτουργικά οπτικού συστήματος. Πρέπει το φως να φθάνει ανεμπόδιστα στο εσωτερικό τμήμα του ματιού και στη συνέχεια, μέσω των οπτικών οδών, στο μέρος του εγκεφάλου που είναι υπεύθυνο για την όραση.

Η όραση ωστόσο κατά τη γέννηση δεν είναι τέλεια ανεπτυγμένη. Το νεογέννητο βλέπει θολά και άχρωμα σε κοντινές αποστάσεις ενώ δεν έχει αρχικά την ικανότητα να προσηλώνει σε συγκεκριμένα αντικείμενα. Τους επόμενους μήνες η όραση βελτιώνεται θεαματικά δίνοντάς του την ώθηση να εξερευνήσει τον κόσμο που το περιβάλλει. Όσο η όραση βελτιώνεται, τόσο το παιδί γίνετια πιο δραστήριο, οικοδομώντας έτσι τις δεξιότητές του. Η όραση συνεχίζει να βελτιώνεται και προοδευτικά ολοκληρώνεται (ωριμάζει) στα πρώτα σχολικά χρόνια.

Θα πρέπει ασφαλώς να τονίσουμε ότι φυσιολογική όραση δε σημαίνει μόνο να βλέπει το παιδί καθαρά σε όλες τις αποστάσεις·  πρέπει ταυτόχρονα να συνεργάζονται και να κινούνται αρμονικά μεταξύ τους (να μη στραβίζουν), να βλέπουν χρώματα, να αντιλαμβάνονται τη θέση των αντικειμένων στο χώρο. Έτσι σχηματίζεται στον εγκέφαλο μια πραγματική εικόνα του κόσμου.

Η φυσιολογική ανάπτυξη της όρασης θεωρείται απαραίτητη για την απόκτηση δεξιοτήτων στην προσχολική ηλικία που με τη σειρά τους θα οδηγήσουν στη σχολική ετοιμότητα.

Αλλά ας δούμε πιο συγκεκριμένα πως βλέπουν τα βρέφη αλλά και τα μεγαλύτερα παιδιά.

Κατά τους πρώτους δύο μήνες της ζωής τα μωρά κοιτάζουν γύρω τους με απλανές βλέμμα ενώ κάποιες στιγμές προσηλώνουν σε κάποιο στόχο, κινούν τα μάτια μόνο οριζόντια ενώ κάποια απ’ αυτά στραβίζουν·  το έντονο φως φαίνεται να τα ενοχλεί.

Από τον τρίτο μήνα μέχρι τη συμπλήρωση του εξαμήνου αρχίζουν να προσηλώνουν το βλέμμα στο πρόσωπο των γονέων, παρακολουθούν κινούμενους στόχους ενώ μετά τον τέταρτο μήνα παρατηρούν πιο μακρινά αντικείμενα, αρχίζουν να βλέπουν τρισδιάστατα. Με της συμπλήρωση του εξαμήνου η ίριδα παίρνει συνήθως το τελικό της χρώμα.

Από τον 7ο μήνα μέχρι και τον πρώτο χρόνο συγκλίνουν τα μάτια όταν κοιτάζουν κοντά, κινούν τα μάτια προς όλες τις κατευθύνσεις, εξερευνούν τα παιχνίδια που κρατούν στα χέρια τους, διερευνούν οπτικά το χώρο, πρόσωπα και αντικείμενα.

Από το 12ο μήνα μέχρι και τον 18ο μήνα, χρησιμοποιούν ταυτόχρονα τα δύο χέρια όταν παρατηρούν αντικείμενα, αρχίζουν να κοιτούν ζωγραφιές, δείχνουν τα αντικείμενα που βλέπουν ενώ εντοπίζουν και αναγνωρίζουν κάποιες εικόνες.

Από το 2ο έως και τον 3ο χρόνο αναγνωρίζουν τα αντικείμενα κοιτάζοντάς τα χωρίς να τα αγγίζουν, ενθουσιάζονται με παιχνίδια που κινούνται ή με αγαπημένα πρόσωπα, χρωματίζουν σε χαρτί, παρακολουθούν τις κινήσεις τους όταν περπατούν, ενώ παρατηρούν και μιμούνται άλλα παιδιά.

Τέλος, από τον 3ο έως και τον 5ο χρόνο η όραση τελειοποιείται και μέσω αυτής το παιδί εκτελεί πιο σύνθετες λειτουργίες. Έτσι, τώρα τα παιδιά ζωγραφίζουν, αναγνωρίζουν τον κύκλο, το σταυρό, σύνθετα σχήματα και εικόνες, χρωματίζουν χωρίς να βγαίνουν από τα περιγράμματα λόγω ανάπτυξης καλού οπτικοκινητικού συντονισμού (συντονισμός ματιού – χεριού). Ακόμη χρησιμοποιεί τα μάτια για να εκφράσουν τα συναισθήματά τους ενώ συνεχώς αυξάνουν το ενδιαφέρον τους για νέα αντικείμενα και μέρη.

Απαραίτητη προϋπόθεση για τη φυσιολογική ανάπτυξη της όρασης στα παιδιά (τα βασικά στοιχεία της οποίας ήδη περιγράψαμε έως τώρα) είναι η λήψη της σωστής οπτικής εμπειρίας που με τη σειρά της θα ενεργοποιήσει – τελειοποιήσει τα τμήματα εκείνα του εγκεφάλου που είναι υπεύθυνα για τη λειτουργία της αίσθησης της όρασης.

Οφθαλμολογικές παθήσεις της νεογνικής, βρεφικής αλλά και της παιδικής ηλικίας, όπως μεγάλες διαθλαστικές ανωμαλίες, ο στραβισμός, ο συγγενής καταρράκτης, το συγγενές γλαύκωμα, παθήσεις του αμφιβληστροειδή, δυσπλασίες του οπτικού νεύρου κ.α. είναι δυνατόν να εμποδίσουν τη φυσιολογική εξέλιξη της όρασης και να οδηγήσουν σε προσωρινή ή σπανιότερα σε μόνιμη διαταραχή της.

Οι συνηθέστερες οφθαλμολογικές παθήσεις της παιδικής ηλικίας (διαθλαστικές ανωμαλίες, στραβισμός) εφόσον δεν εντοπιστούν και θεραπευτούν έγκαιρα είναι δυνατόν να καταλήξουν σε αυτό που ονομάζουμε τεμπέλικο μάτι ή με επιστημονικούς όρους αμβλυωπία. Αλλά αυτό θα αποτελέσει θέμα επόμενης αρθρογραφίας.

Ι.Α. Ασπρούδης,
Καθηγητής Οφθαλμολογίας
Ιατρικής Σχολής Πανεπιστημίου Ιωαννίνων